ไอมีเสมหะ สีเสมหะ เกิดจากอะไร บ่งบอกโรคอะไร? และวิธีกำจัดเสมหะอย่างได้ผล!

ไอมีเสมหะ เป็นอาการที่เกิดได้กับทุกเพศ ทุกวัย และพบบ่อยมากในชีวิตประจำวัน โดยเฉพาะช่วงที่อากาศเปลี่ยนแปลง วันนี้ GED good life จะพาไปทำความรู้จักกับอาการไอชนิดมีเสมหะให้มากขึ้น ว่ามีสาเหตุ อาการ และวิธีกำจัดเสมหะอย่างได้ผล!

• อาการไอหลังกินข้าว ทั้งไอเรื้อรัง ไอมีเสมหะ เกิดจากสาเหตุอะไร?
• ระวัง! ไอมีเสมหะ หอบเหนื่อย มีไข้ อาจเสี่ยงเป็นโรคหลอดลมอักเสบ
• ไอมีเสมหะ VS ไอแห้ง (ไม่มีเสมหะ) แตกต่างกันอย่างไร?

อาการไอ คืออะไร?

อาการไอ (Cough) เกิดจากทางเดินหายใจส่วนบนและล่างได้รับสิ่งกระตุ้น หรือมีสารระคายเคืองไปรบกวนที่ตัวรับสัญญาณการไอ* ทำให้มีการส่งสัญญาณไปที่สมองบริเวณเมดุลลา (Medulla) ส่วนควบคุมการไอ และส่งสัญญาณมาที่กล้ามเนื้อหน้าท้อง กล้ามเนื้อกระบังลม เกิดการตีบแคบของหลอดลม จึงเกิดอาการไอขึ้น ซึ่งเป็นการตอบสนองของร่างกาย และเป็นกลไกป้องกันที่สำคัญของร่างกายในการกำจัดเชื้อโรค เสมหะ และสิ่งแปลกปลอมในระบบทางเดินหายใจ

*ตัวรับสัญญาณการไอ (Cough receptor) ได้แก่ ช่องหูและเยื่อบุแก้วหู, จมูก, โพรงอากาศข้างจมูกหรือไซนัส, โพรงหลังจมูก, คอหอย, กล่องเสียง, หลอดลม, ปอด, กระบังลม และเยื่อหุ้มปอด

เสมหะ คืออะไร?

เสมหะ หรือ เสลด (Phlegm) // เสมหะในคอ (Chronic secretion in the throat) คือ สารคัดหลั่ง ข้นเหนียวเหมือนเมือก ที่ร่างกายสร้างออกมาจากต่อมสร้างสารคัดหลั่ง ที่อยู่ในเยื่อบุทางเดินหายใจ จะมีปริมาณเพิ่มมากขึ้นเมื่อมีอาการเจ็บป่วยด้วยโรคบางอย่าง โดยเฉพาะโรคเกี่ยวกับทางเดินหายใจ

เสมหะ ประกอบด้วยน้ำร้อยละ 95 และอีกร้อยละ 1 ประกอบด้วยคาร์โบไฮเดรต โปรตีน ไขมัน และสารอินทรีย์ (inorganic)

ไอมีเสมหะ เกิดจากสาเหตุใด?

อาการไอมีเสมหะ เกิดจากสาเหตุต่าง ๆ ได้มากมายเลยทีเดียว เพราะโรคของระบบทางเดินหายใจและปอด แทบทุกโรคทำให้เกิดอาการไอได้ทั้งสิ้น โดยอาการไอสามารถแยกสาเหตุ ได้ดังนี้

– เกิดจากพฤติกรรมการใช้ชีวิตประจำวัน เช่น การสูบบุหรี่จัด ดื่มแอลกอฮอล์เป็นประจำ อยู่ในสถานที่ที่มีมลพิษ หรือ PM2.5 มาก รวมถึงการใช้เสียงผิดวิธีก็สามารถสร้างเสมหะในคอได้

– เกิดจากการติดเชื้อเรื้อรังบริเวณคอ เช่น เชื้อรา, เชื้อวัณโรค, เชื้อซิฟิลิส, เชื้อแบคทีเรีย หรือเชื้อไวรัส ทำให้เกิดการอักเสบเรื้อรังของเยื่อบุลำคอ จนเกิดเสมหะขึ้นมาได้

– เกิดจากโรคต่าง ๆ เช่น โรคจมูกอักเสบภูมิแพ้ โรคไซนัสอักเสบ โรคกรดไหลย้อน โรคหลอดลมอักเสบเรื้อรัง เป็นต้น

– เกิดจากอาชีพ เช่น อาชีพที่ต้องสัมผัสสารเคมีเป็นประจำ อาชีพที่ต้องสัมผัสกับควันธูป ควันรถเป็นประจำ

– เกิดจากการใช้ยา เช่น ยาลดความดันโลหิตกลุ่ม ACEI (ACE inhibitor)

สีของเสมหะ อาจนำมาใช้วินิจฉัยโรคต่าง ๆ ในเบื้องต้น ได้ดังนี้

เสมหะสีใส – โรคภูมิแพ้ โรคปอดบวม และโรคหลอดลมอักเสบ

เสมหะสีขาว – โรคหลอดลมอักเสบ โรคกรดไหลย้อน โรคปอดอุดกั้นเรื้อรัง และภาวะหัวใจล้มเหลว

เสมหะสีเขียว หรือเหลือง – โรคปอดบวม โรคหลอดลมอักเสบ โรคไซนัสอักเสบ

เสมหะสีแดง – เป็นสัญญาณของภาวะเลือดออกภายในร่างกาย ซึ่งอาจเป็นอาการของภาวะหัวใจล้มเหลว โรคมะเร็งปอด โรคฝีในปอด โรคลิ่มเลือดอุดกั้นในปอด และวัณโรค

เสมหะสีน้ำตาล – อาจมีเลือดเก่าที่ค้างอยู่ภายในร่างกาย ได้ปะปนออกมาพร้อมกับเสมหะ อาจเป็นอาการที่เกิดจากโรคปอดบวม โรคหลอดลมอักเสบ โรคพยาธิในปอด โรคฝีในปอด และโรคฝุ่นจับปอด (Pneumoconiosis) ที่เกิดจากการหายใจนำเอาฝุ่นเข้าไปในปอดเป็นจำนวนมาก

เสมหะสีดำ – โรคฝีในปอด โรคฝุ่นจับปอด โรคที่เกิดจากการติดเชื้อรา รวมถึงการสูบบุหรี่

หากไอมีเสมหะรุนแรงกว่าปกติ เช่น ไอมีเลือดออกมาพร้อมเสมหะ ไอจนนอนไม่หลับ เป็นต้น ควรรีบพบแพทย์เพื่อรับการวินิจฉัย และรักษาอย่างทันท่วงที

การกำจัดเสมหะด้วยวิธีต่าง ๆ อย่างได้ผล

การกำจัดเสมหะด้วยอาหาร

1. กินอาหารให้เหมาะสม

ผู้ที่มีเสมหะภายในลำคอมาก ควรเลือกกินอาหารที่มีรสชาติเผ็ดร้อน เช่น แกงส้ม ต้มยำ แกงเลียง แกงแค ส้มตำ ยำ หรือน้ำพริก เนื่องจากความเผ็ดร้อนจากเครื่องสมุนไพรไทยที่นำมาประกอบอาหาร มีฤทธิ์ช่วยขับเสมหะ และช่วยให้ระบบทางเดินหายใจโล่งขึ้น

อาหารที่ควรหลีกเลี่ยง คือ อาหารมัน ๆ ทอด ๆ เพราะจะกระตุ้นให้ยิ่งมีเสมหะ และมีอาการไอหนักรุนแรงเพิ่มขึ้นได้ นอกจากนี้หลีกเลี่ยงขนมหวานต่าง ๆ เช่น เค้ก ไอศกรีม โดนัท ช็อกโกแลต กะทิ ครีมเทียม อาหารที่มีส่วนผสมจากน้ำตาล และไขมัน

2. กินอาหารที่ให้วิตามินซีสูงเพิ่มภูมิต้านทาน

การที่เรามีเสมหะ หรือมีปัญหาด้านระบบทางเดินหายใจ เนื่องจากเป็นหวัด ภูมิแพ้อากาศ เพราะภูมิคุ้มกันโรคอ่อนแอ ควรเลือกกินอาหารที่ให้วิตามินซีสูงจากผักผลไม้รสเปรี้ยว หรือวิตามินซีเม็ดเสริมแทน เพื่อเสริมสร้างให้ระบบภูมิคุ้มกันโรคแข็งแรง  และช่วยลดความเสี่ยงในการติดเชื้อแบคทีเรีย ที่อาจทำให้เป็นหวัดได้สูงขึ้น

การกำจัดเสมหะด้วยสมุนไพร

1. จิบน้ำมะนาวผสมน้ำผึ้งอุ่น ๆ เป็นประจำ

น้ำผึ้งมีสรรพคุณช่วยละลายเสมหะ คุณค่าจากน้ำผึ้ง และน้ำมะนาวมาผสานตัวรวมกันมีฤทธิ์กลายเป็นยา ช่วยบรรเทาอาการไอ สามารถต่อต้านการสะสมเชื้อแบคทีเรีย ช่วยฆ่าเชื้อ และลดอาการอักเสบระคายเคืองคอ สารจากน้ำผึ้งยังมีส่วนช่วยให้เสมหะอ่อนตัวง่าย การขับเสมหะก็จะยิ่งง่ายขึ้นด้วย

2. สูดไอน้ำที่ผสมน้ำมันหอมระเหย

ต้มน้ำเดือดมาเทลงในชามใหญ่ หยดน้ำมันหอมระเหย 2-3 หยดลงไป เช่น กลิ่นคาโมมายล์ กลิ่นมะนาว ส้มหรือยูคาลิปตัส ฯลฯ คลุมศีรษะด้วยผ้าผืนใหญ่แล้วอังหน้าบนชามร้อน ๆ นั้น พร้อมกับสูดลมหายใจเข้าออกช้า ๆ ลึก ๆ เพื่อให้กลิ่นไอของน้ำมันหอมระเหยได้เข้าไปยังหลอดลม  จะช่วยกระตุ้นให้ระบบทางเดินหายใจโล่งขึ้น เสมหะก็จะละลายง่าย และถูกขับออกมาง่ายยิ่งขึ้นด้วย

3. อบด้วยสมุนไพรไทย

การอบด้วยสมุนไพรไทย หรือสูดดมกลิ่นน้ำมันหอมระเหยจากตัวสมุนไพรเข้าสู่ปอด จะช่วยให้ระบบทางเดินทางใจโล่งขึ้น ใช้เวลาอบนาน 5-10 นาที  นั่งพักให้ตัวเย็นแล้วจึงกลับเข้าไปนั่งอบใหม่ ให้ทำ 3 รอบ หลังจากอบเสร็จแล้วให้ดื่มน้ำ 1-2 แก้ว เพื่อให้เกิดอาการไอ และขับเอาเสมหะออกมา ก็จะทำให้หายใจโล่งขึ้น

การกำจัดเสมหะด้วยยา

กลุ่มยาที่ใช้ในการกำจัดเสมหะแบ่งออกได้เป็น 2 กลุ่ม ดังนี้

1. ยาละลายเสมหะ (Mucolytics)

เป็นยาที่ใช้เพื่อออกฤทธิ์ทำลายการรวมตัวกันของโปรตีนที่จับตัวอยู่กับมูก เสมหะจึงมีลักษณะเหนียวข้นน้อยลง ฤทธิ์ของยาจะเข้าไปย่อยโปรตีน หรือมีปฏิกิริยาทางเคมีที่จะช่วยทำลายเสมหะเหนียวข้นกระทั่งเปลี่ยนให้ใสขึ้นได้ อีกทั้งความเหนียวหนืดก็จะลดลงจนทำให้การขับเสมหะออกมาได้ง่ายยิ่งขึ้น

2. ยาขับเสมหะ (Expectorants)

เป็นยาที่ออกฤทธิ์เพื่อช่วยเพิ่มความชุ่มชื้นให้กับมูก เสมหะจึงมีลักษณะเหนียวข้นลดน้อยลง รวมทั้งยังช่วยให้การขับเสมหะออกจากร่างกายในระหว่างที่ไอได้ง่ายยิ่งขึ้น

การดูแลตัวเองเพื่อป้องกันการเกิดเสมหะ

“เสมหะ” แม้ไม่รุนแรงแต่ก็สร้างความรำคาญในการดำเนินชีวิตในประจำวันได้ มาปรับเปลี่ยนพฤติกรรมการใช้ชีวิตใหม่  กินอาหารที่มีประโยชน์ต่อร่างกาย เน้นผักผลไม้ที่ให้วิตามิน ดื่มน้ำอย่างเพียงพอวันละ 8-10 แก้ว ออกกำลังกายอยู่เสมอ นอนพักผ่อนให้เพียงพอ และควรหาสาเหตุของอาการไอให้เจอ แล้วแก้ไขที่สาเหตุ จะเป็นการรักษาอาการไอที่ดีที่สุด

อาการไอที่ควรไปพบแพทย์

อาการไอบางชนิดอาจแสดงถึงโรคร้าย หรือเป็นอันตรายรุนแรงได้ ควรปรึกษาแพทย์ เช่น

• ไออย่างรุนแรง ไอจนเจ็บหน้าอก ไอจนนอนไม่หลับ
• การไอร่วมกับอาการหายใจวี้ด (โรคหืด)
• อาการเหนื่อยเจ็บแน่นหน้าอก (หัวใจล้มเหลว)
• อาการไข้ และเสมหะมีเลือด (วัณโรค)
• อาการจุกเสียดแน่นท้อง และปวดท้อง หรืออาการน้ำหนักลดอย่างรวดเร็วผิดปกติ
• ไอติดต่อกันนานกว่า 3 สัปดาห์

อ้างอิง : 1. คณะแพทยศาสตร์ศิริราชพยาบาล 1/2  2. รพ.กรุงเทพ 1/2